Wat Is Stoïcisme? Definitie, Betekenis & Uitleg [#1 Pad Naar Geluk]

Wat is de filosofie ‘Stoïcisme?' In dit artikel vind je een heldere uitleg, definitie en betekenis van het stoïcisme. Onder andere via duidelijke kenmerken leer je in dit artikel alles over deze krachtige filosofie.

Alles wat je van het stoïcisme moet weten

Laten we punt voor punt alle aspecten van het stoïcisme behandelen.

Wat is een stoïcijn?

In de éénentwintigste eeuw wordt met een ‘stoïcijns’ persoon meestal iemand bedoeld die onder grote druk kalm kan blijven, die niet snel in paniek raakt en zich laat leiden door de logica, niet door zijn emoties. Oorspronkelijk werd met het begrip stoïcisme veel meer bedoeld.

Hoe oud is het stoïcisme?

Stoïcisme is een filosofische stroming die al heel lang bestaat. De stichter van deze filosofie was Zeno van Cyprus, ook wel Zeno van Citium genoemd, die in de vierde en derde eeuw voor christus op Cyprus leefde. Zijn filosofische stroming werd heel belangrijk in de wereld van de Oude Grieken, maar was ook heel populair in het Romeinse Rijk dat later tot bloei kwam.

Zeno van Cyprus

Zeno van Cyprus was een rijke koopman die op een slechte dag schipbreuk leed en ver van huis strandde zonder enig geld of andere bezittingen. Dit was voor hem de reden om zijn leven en het doel van mensen hier op aarde te overdenken. De gebeurtenis werd de basis van zijn levenswerk: een filosofie tot in de moderne tijd (in vernieuwde vorm) aanhangers behoudt.

De term stoïcisme

De naam van deze filosofische stroming komt van ‘Stoa Poikile’, waarmee de openbare zuilengalerij in Athene wordt bedoeld waar Zeno en zijn leerlingen bijeenkwamen om te discussiëren.

Basis van het stoïcisme

Aanhangers van deze leer zagen dat alles wat zich om hen heen gebeurde, bestond uit oorzaak en gevolg.

Een simpel voorbeeld:

Ik drink te veel wijn, dus ik word dronken en heb morgen een kater.

Of:

Ik leer nooit voor toetsen, dus ik haal onvoldoendes en zak voor mijn examen.

Het heelal bestond ook uit oorzaak en gevolg. Deze structuur werd door stoïcijnen ‘logos’ genoemd. Van het woord logos komt ‘logica’: de verbinding tussen oorzaak en gevolg.

Omarmen van de realiteit

Een stoïcijn was niet bezig met het voorstellen van een ideale maatschappij of wereld (een paradijs op aarde), maar is vooral bezig met hoe de aarde is en hoe deze op een realistische manier verbeterd kan worden. De stoïcijn maakt meer gebruik van logica, dan van dromen. Jezus Christus bijvoorbeeld, vertelde over het paradijs op aarde: hij kan geen stoïcijn worden genoemd.

Vier ‘kardinale’ deugden

Met kardinale deugden worden de belangrijkste deugden in het leven bedoeld. ‘Kardinaal’ betekent ‘belangrijkste’. Denk maar aan kardinalen in de Rooms-Katholieke kerk, deze zijn de belangrijkste geestelijken na de paus. De vier kardinale deugden in het stoïcisme zijn de volgende:

• Praktische wijsheid: gebruiken van logica om (nieuwe) situaties aan te pakken, zonder in paniek te raken.
• Gematigdheid: hiermee wordt ‘zelfbeheersing’ bedoeld.
• Rechtvaardigheid: anderen behandelen op een manier die eerlijk is.
• Moed: je moet in alles moedig zijn en uitdagingen aangaan, ook als het kleine uitdagingen zijn (bijvoorbeeld: niet stiekem snoepen als je aan de lijn bent).

Het belang van kennis

Stoïcijnen houden van kennis en wetenschap. Een stoïcijn zal niet willen oordelen, tenzij hij eerst alle bekende feiten van iets weet. Pas als een onderwerp van verschillende kanten is gezien, kan een stoïcijn een eerlijk oordeel vellen. Bijvoorbeeld bij een ruzie tussen twee mensen: de stoïcijn zal niet zomaar de eerste persoon die hij spreekt op het woord geloven, maar zal alle mensen die bij de ruzie betrokken waren ondervragen om te bepalen wat er is gebeurd.

Belangrijke kenmerken van het Stoïcisme

• Stoïcijnen maken besluiten op basis van logica, niet het gevoel.
• Stoïcijnen kunnen nuchter blijven onder alle omstandigheden.
• Mensen worden gezien als sociale dieren die met elkaar willen samenwonen en samenwerken.
• De stoïcijnen presenteerden hun filosofie als een systeem, dat was opgedeeld uit fysieke (de fysieke wereld), logica (verbanden van oorzaak en gevolg) en ethiek (wat juist is om te doen). Logica komt op de eerste plaats, daarna fysica en tot slot ethiek.
• Stoïcijnen meenden dat alles was voorbestemd: door de Goden zo besloten.
• De ideale toestand is de ‘apatheia’, waarin mensen niet meer door emoties worden gestoord en externe zaken de stoïcijn niet storen. Je moet je niet hechten aan zaken als rijkdom.
• Het stoïcisme houdt zich bezig met processen, dat wat kan veranderen.
• Goden of God (in christelijke termen) zijn te vinden in levenloze natuur, in levende natuur (de kracht om te groeien), in het dierenrijk (de ziel van dieren en mensen) en in mensen (als logica).
• Stoïcijnen geloven dat de mens zich moet neerleggen bij zijn lot (dat is door God of Goden bepaald).
• Het stoïcisme redeneert dat emoties verkeerde inschattingen van de rede zijn.

Romeinse keizer Marcus Aurelius

De Romeinse keizer Marcus Aurelius (121-180 na Christus) is één van de allerbekendste stoïcijnen en wordt gezien als een succesvolle Romeinse keizer. Hij wist het rijk door twee grote oorlogen te slepen, terwijl hij zelf met persoonlijke tegenslag (verlies van kinderen) te maken had. Ook schreef deze keizer een boek, genaamd ‘de Meditaties’ waarin hij precies beschreef welke gedachten hij tegen elkaar afwoog om als keizer goede besluiten te kunnen maken.

Zijn redeneringen

Marcus Aurelius accepteerde dat hij – zelfs als de machtigste man in Europa – niet alles in de hand had en lijden niet kon voorkomen. Tijdens zijn regeerperiode sloeg bijvoorbeeld een vorm van de plaag toe, die vele inwoners van het Romeinse Rijk het leven kostte. Binnen het stoïcisme wordt vaak benadrukt dat de angst voor leed vaak meer pijn doet dan het leed zelf.

Inspiratie voor Nelson Mandela

Marcus Aurelius regeerde 19 jaar. Zijn ‘Meditaties’ waren een belangrijke bron van inspiratie voor Nelson Mandela, die hier gedurende zijn 27-jarige gevangenschap veel troost uit putte. Na zijn vrijlating koos Mandela het pad van verzoening en vrede, waar hij voorheen veel extremistischere denkbeelden aanhing om zijn doel (gelijkheid in Zuid-Afrika) te bereiken.

Stoïcijn ben je actief

De filosofie is minder gericht op dromen en meer op de realiteit, maar dat wil niet zeggen dat je niet mag dromen. Een stoïcijn vormt een beeld van wat eerlijk en rechtvaardig is, maar in plaats van te dromen van de ideale wereld, zal de stoïcijn zich inspannen om de bestaande wereld met kleine beetjes te verbeteren. De stoïcijn weet wat mogelijk is en wat onmogelijk is en zal een compromis willen sluiten om de best mogelijke oplossing voor alle betrokkenen te vinden.

Stoïcisme in de middeleeuwen

In de middeleeuwen werd stoïcisme niet actief in scholen onderwezen aan studenten, maar de grote geleerden van de middeleeuwen hadden wel belangstelling in wat de wijzen van de oudheid (de Griekse en Romeinse tijd) te vertellen hadden. De belangrijke christelijk denker Thomas van Aquino bijvoorbeeld liet zich gedeeltelijk inspireren door wat het stoïcisme te vertellen had.

Stoïcisme in de psychologie

De filosoof Epictetus schreef dat het lijden in het leven mensen niet voorkomt uit wat we meemaken, maar hoe we hiermee omgaan (hoe we de gebeurtenissen beoordelen). Zo zal een optimist veel minder leed ervaren dan een pessimist, zelfs al maakt hij precies dezelfde dingen mee. In de moderne psychologie en in zelfhulp programma’s wordt ook benadrukt dat het lijden van mensen verkleind kan worden door op een andere manier naar het leven te kijken.

Modern stoïcisme

Wat nu ‘modern’ stoïcisme genoemd, is uit Amerika afkomstig en is ook in Nederland erg populair geworden, vooral tijdens de Corona pandemie (die wel iets weg heeft van de plaag in de tijd van Marcus Aurelius). De beweging uit de Verenigde Staten wordt ‘nieuwe’ of ‘moderne’ stoa genoemd. Ook nu leven we in een tijd waarin er niets anders op zit dan te accepteren.

Lijden hoort bij het leven

De mens is altijd op zoek geweest naar een einde van het lijden op aarde. Dat verklaart ook deels waarom religies als het christendom, met de belofte van verlossing en een hemel, het zo goed deden. Tegenwoordig vertrouwen we minder op religies (de negentiende eeuwse Duitse filosoof Friedrich Nietzsche beweerde zelfs ‘God is dood’), toch zoeken we naar houvast.

De nieuwe houvast

Mensen hebben houvast nodig, anders lijkt het leven betekenisloos. De mens is driftig op zoek naar het beëindigen van milieuproblemen, armoede, honger, ziektes (zoals Corona), ouderdom, verdriet en pijn. Maar dat is vergeefs. Er zal altijd leed blijven bestaan. Sommige mensen zijn bereid dat te accepteren, anderen niet. De personen die durven accepteren dat ze niet alles kunnen controleren, kunnen veel troost vinden in de gedachten van stoïcijnen.

Emotioneel coma

Toch is verdriet hebben en rouwen niet erg, want het is onderdeel van het mens zijn hier op aarde. Als je jezelf aanleert nooit verdriet te hebben en je nergens aan te binden, dan geef je een deel van jezelf weg. Het eerste waaraan ik moet denken is aan Voldemort uit de Harry Potter boekenreeks, die zijn ziel in acht delen splijt (en nog maar één achtste in zijn lichaam heeft). Hij werd de machtigste tovenaar van allemaal, maar hij was ook het minst menselijk.